Pwodiksyon, seleksyon ak konsèvasyon semans

Sous: Association des Cadres pour la Protection de l’Environnement (ACAPE)

Plan ak objektif yon modil konsa : 

Fasilite plis konpreyansyon ak pataj eksperyans lokal, rejyonal epi adopte bon pratik nan zafè: seleksyon, konsèvasyon ak repwodiksyon semans lokal nan pratik travay pwomotè / teknisyen /fanmi yo, yon fason pou eksplwatasyon agrikòl nou yo ka pi pwodiktif, pi otonòm (granmoun) nan zafè semans, pandan n ap redwi efè chanjman klimatik yo nan agrikilti a.

Objektif patikilye :

• Patisipan yo rive fè diferans ant grenn ak semans, epi rive fè bon chwa ;
• Idantifye tout metòd ak pratik tradisyonèl yo, dekouvri fòs ak feblès yo chak epi pote amelyorasyon;
• Dekouvri ak pratike kèk bon metòd pou rive pwodwi, seleksyone ak konsève kèk semans lokal;
• Pemèt zafè otonomi nan semans lokal tounen yon priyorite nan pwogram agwoekolojik nou yo, pandan n ap redwi depandans agrikiltè yo chak ane;

Fòmasyon an ap repati an 4 gran moman, e chak moman yo gen pwòp objektif pa yo ak aktivite ki prevwa reyalize.

• Premyè moman: Dekouvri nivo konesans ak eksperyans patisipan yo sou tèm nan epi pote kèk eleman klarifikasyon ak definsyon kèk mo klè nan zafè seleksyon, konsèvasyon ak repwodiksyon semans a pati jaden ak eksplwatasyon ou fèm agwoekolojik fanmi yo ;
• Dezyèm moman: kòman nou ka pwodwi, fason nou ka chwazi ak seleksyone bon semans a pati fèm oubyen ekspwatasyon agrikòl fanmy yo ;

• Twazyèm moman: Amelyore metòd tradisyonèl ak adopsyon kèk bòn pratik konsèvasyon semans ;
• Katriyèm moman: Pataje kèk lòt eksperyans rejyonal ak entenasyonal nan zafè pwodiksyon, seleksyon ak konsèvasyon semans.

Pou sa, n ap:

• Teste konesans ak pratik patisipan yo nan zafè seleksyon ak konsèvasyon semans;
• Drese yon envantè tout metòd ak pratik tradisyonèl peyizan yo nan konsèvasyon semans nan  rejyon  an ak lòt kote nan peyi a;
• idantifye tout materyèl nou ka itilize pou konsève semans;
• Fè yon tablo konparezon bon kote ak move kote pratik sa yo, yon fason pou rive pote amelyorasyon;
• Reyalize travay an gwoup, seyans plenyè ak temwayaj patisipan yo;
• Oganize ekspozisyon/fwa semans ak pote kèk esplikasyon teknik;
• Pataje kèk  foto ak kèk pratik lokal ak entenasyonal nan zafè konsèvasyon semans; 
• Reyalize travay pratik nan jaden, 
• Elabore ak pataje dokiman fomasyon nan pwofi enstitisyon  ak patisipan yo.
  

Istwa agrikilti:

Si nou ta vle pati sou orijin agrikilti a, sa ki vle di lè nou devlope aktivite kilti plant yo. Gwo ekspè yo kwè, agrikilti a pran nesans nan moman kote moun te vle kite estati nomad poul te vin sedantè. Sa vle di, l ap sispann mache, deplase, ale toupatou pou chase, keyi tout sa li bezwen pou satisfè l. Sa nou ta kapab rele ekzòd la, poul rete yon kote pou l viv.

Le sa a li te komanse ranmanse grenn tout plant yo te konn manje lè yo t ap mache pou rann disponib kote yo chwazi rete a. sa montre nou, depi lontan lavi moun te marye ak semans. Pou n viv fo n manje, men pou n manje fòk nou plante, pou n plante fòk nou gen semans.

Orijin semans;

 Mo semans lan vini atravè yon mo laten, grèk ‘’sperma’’ ki siyifi: semans, jèm. Tèm sa yo ba l non tou espèm.

Nan lyen ki egziste ant moun ak agrikilti yon bò, fanm ak latè yon lòt bò, an agrikilti, li pran sans nan grenn nou plante nan objektif pou jwenn rekòt. Menm jan gason sipoze ansemanse fanm nan pou li pote yon timoun, agrikiltè ansemanse tè a pou l fè rekòt.

Rezime : Ti dokiman sa a kapab sèvi pou ede nou konprann kòman nou kapab fè pou nou rive pwodwi pwòp semans nou, kapasite pou fè bon jan seleksyon semans ak bon metòd pou konsève li pi lontan. Pou nou pa depann  ni de Leta, ni de enstitisyon k ’ap fè distribisyon pafwa nan moman ki pa souvan kadre ak peryòd kiltirèl la.

Travay an atelye

Kesyon atelye :

• ki sa semans lan ye ?
• Kòman nou ka konnen ak fè chwa yon bon semans ?
• ki diferans nou fè ant semans ak grenn ? 
• ki enpòtans bon kalite semans genyen nan jaden oubyen nan  fèm yo ? 

Semans, definisyon ak diferan tip semans

Definsyon semans : Semans, se nenpòt pati vivan nan yon plant ki pèmèt ou jwenn yon lòt plant lè w mete l nan yon kote li kapab leve ou byen repouse. pa bò isit se ak grenn, bouti, moso don ( yanm, tayo, mazonbel, patat) yo sevi pi plis.

Diferans ant grenn ak semans;

Grenn : se tout sa nou itilize pou nou plante oubyen pou nou manje. Nou achte yo nan mache oubyen nou jwenn nan men lòt plantè san kontwòl ak okenn enfòmasyon sou li;

Tandiske, Semans : se yon pati nan yon plant ki vivan yo seleksyone. Pati sa a yo trete pou yo plante l sèlman. Li pa fèt ditou pou manje.

Mak fabrik yon bon semans : Pou yon semans gen bon kalite, fòk li genyen mak fabrik sa yo : 

• Bon jèminasyon;                                         
• Li pa mele ak lòt bagay;
• Li an sante;
• Li gen vigè;     
• Li bon ras.

Prensipal pati yon semans

• Perikap : ki se kouch di ki kouvri semans la; 
• Andospèm : ki se kote tout nouriti grenn nan ye; 
• Anbriyon : se la ou jwenn pati k ap pèmèt grenn nan jèmen pou l bay yon lòt plant tou nèf.

Enpòtans semans bon kalite:

• Li pèmèt pi plis pye leve ;
• Maladi ak ensèk mwens atake semans ak plantasyon an ;
• Li bay pi plis rekòt; 
• Nou gen plis asirans ak garanti sou varyete ak kalite semans lan ;
• Nou konsève pi lontan orijinalite semans.

Gwoup semans ki ekziste ak itilize nan pwodiksyon an  Ayiti;

• Semans botanik : (semans gren n yo ) sereyal yo (mayi, diri, pitimi)
• Legiminez (pwa nwa yo, pwa enkoni, pwa kongo, pwa souch, pistach),
• Kilti marechè tropikal (berejenn, tomat, zepina, lalo)
• Kilti  marechè sezon frèch oubyen nan mòn frèt (chou, zonyon, pwavon, piman, karòt, leti, powo, ekstera.)
• Semans ab fritye ak forestye yo;
• Semans  bouti ak zèb patiraj.

Espès ki repwodwi lòt fason: (bouti, moso, plan.) 

• Rasin ak tibèkil (Pòmdetè, patat dous, yanm, tayo elt.) ;
• Bannann yo ;
• Kann ak lòt plant endistriyèl yo ;
• Plant ki gen odè yo (vetive, sitwonèl, elt.).

Chwazi epi seleksyone semans sou fèm/ eksplwatasyon agrikòl fanmiy yo.

Kòman nou ka konenn ak fè chwa bon semans ;

Nou ka konnen semans lan sou aparans ak konpòtman li nan tès jèminasyon nou fè

Aparans semans yo :

• Pa dwe parèt defòme oswa manke moso ;

• Pa dwe gen twou, tach, tras mwazi ak ensèk ki pwomennen sou yo ;
• Pa dwe gen pay ak grenn zèb mélange ak yo ;
• Yo dwe gen yon gwosè nòmal.

Tès jèminasyon (kisa li ye ak kijan nou ka fè l?

Yon tès jèminasyon, se yon teknik ki pèmèt ou konnen si pi fò nan semans yo ap leve. Se yon tès yo fè pi plis pou semans ki prezante sou fòm grenn.

Kijan ou fè tès sila a ?

Pou semans ki prezante sou fòm grenn, pran plizyè ponyen semans diferan nan pil semans ou genyen an, epi byen melange tout ansanm ;

Kounye a pran 100 grenn w ap plante sou yon ti plat bann semans. Wouze ti plat bann nan chak aprè midi. Sou 5 a 7 jou, konte konbyen ti pye ki leve si gen 80 a 100 grenn ki leve, semans lan bon kalite. Lè sa ou p ap bezwen mete anpil grenn nan yon twou lè w ap simen ou byen plante.

Kòman nou ka pwodwi ak fè seleksyon bon semans à pati jaden nou yo;

Planifikasyon pwodiksyon semans

Resous ou gen bezwen pou ka byen reyalize aktivite pwodiksyon semans nan jaden ou san pwoblèm w ap bezwen kèk eleman, se poutèt sa li enpòtan anpil pou byen reflechi sou kesyon sa yo lè w ap antre nan yon aktivite konsa:

• Kisa m ap pwodwi, kijan m ap pwodwi;
• kilè pou mwen pwodwi; epi
• ki kantite pou mwen pwodwi. 

Kisa m ap gen bezwen pou m planifye pwodiksyon an? Moun ki pral pwodwi semans la dwe fikse byen klè nan tèt li objektif li genyen yo. Sa vle di: Konnen ki kantite semans ki mache a ap gen bezwen. 

• Ki dat semans la dwe disponib pou kliyan yo;
• Konbyen sa ap koute l pou l pwodwi semans la ak ki pri li espere vann li;
• Kijan pou pwodwi semans la? Li enpòtan anpil pou konnen ekzijans plantè yo sou zafè kalite semans, epi pou nou pwodwi semans ki gen pi bon kalite posib epi tou sa dwe kapab byen vizib nan jaden plantè a. 

Men kèk bagay sou zafè kalite semans : 

Aspè fizik: Semans la dwe pwòp, li pa dwe gen grenn kase, ni semans lòt kilti ladanl;

Aspè jenetik: Semans yon varyete dwe kenbe pit jenetik li, kapasite pou l bay bon randman epi tou fòk li gade inifòmite varyete orijinal;

Aspè fizyolojik: Semans la dwe kapab genyen pou pi piti 85% grenn yo ki jèmen epi tou gen bon vigè pou l leve lè yo.

Agwonomi pwodiksyon bon jan semans

Devlopman yon plantasyon gen pou wè ak yon seri faz nan devlopman kilti a, depi lè li leve jis rive nan matirite fisyolojik li. Devlopman plantasyon an divize an 2 gran etap: Vejetatif (V) ak Repwodiktif (R),

Preparasyon sòl : Fòk nou pran dispozisyon pou nou fè yon bon preparasyon sòl. Yon teren ki byen aere, byen nivele epi ki byen machinen ap pèmèt ou fè yon bon plantasyon.

 Plantasyon: Fòk nou pran dispozisyon pou nou sèvi ak bon semans ki trete e ki gen imidite kòrèk. Simen kantite semans dapre kantite plant nou planifye genyen nan jaden an.

 Awozaj: Nou oblije awoze jaden pwodiksyon semans yo, nou pa dwe depann de lapli sèlman.

 Fètilizasyon: Nou dwe aplike angrè/konpòs dapre rezilta analiz sòl yo epitou selon egzijans pou faz kilti a ap travèse. 

Lit kont maladi ak ensèk: Nan ka sa-a yo konseye pou nou fè yon jesyon entegre maladi ak ensèk yo, yon fason ki pap nwi anvironman an.

 Kontwòl kalite ak rekòt: Se yon seri de pratik agronomik ak tretman ki pou asire bon kalite semans la (jèminasyon, vigè, pite jenetik, kapasite pou bay bon randman, ekt.).

Kontwòl kalite: Anvan nou plante: Anvan nou mete anplas nenpòt ki jaden pou pwodwi semans li enpòtan pou nou fè atansyon ak bagay sa yo: izolman, kilti ki te nan tè-a anvan, epi preparasyon sòl la.

Izolman: Pou ka evite tout kontaminasyon ki ka vini de flè kap sot nan lòt jaden an nan alantou  jaden nap pwodwi semans la, li nesesè pou nou plante nan yon pasèl ki izole. Gen 2 mòd izolman:

Tan : Lè ou planifye pou plante jaden semans pou pipiti yon (1) mwa anvan ou apre yo plante lòt jaden nan alantou yo.

Distans: Lè ou planifye pou plante jaden semans  pou pipiti 200 mèt distans ak lòt jaden nan alantou a ki plante nan menm dat avèk ou.

Rekòt : An jeneral rekòt la genyen etap sa yo:

• Supèvizyon jaden an ;
• Planifye pou sa ou pral rekòlte yo ;
• Distribisyon ouvriye yo nan jaden an ;
• Mezi sekirite pou semans la ;
• Mwayen transpò semans la ;
• Kote ou prale ak rekòlt la.

a) Kilè pou rekòlte: Depi li rive nan matirite fizyolojik li (anviwon 30 a 36% imidite nan grenn yo), plis nou kite li nan jaden an, plis nap ogmante risk pou semans la pèdi nan kalitel, akoz yon seri de pwoblèm tankou vòlè, move tan, ensèk, jèm maladi, zwazo, rat, eksetera. 

b) Kijan pou rekòlte: Li pi bon pou nou rekòlte nan jou ki gen solèy. Fòk nou elimine sa ki malad yo, sa ki gen tras ensèk epi ki gen aspè diferan de varyete nap pwodwi a

• Nou kapab pwodwi nan jaden nou semans bon kalite pou plizyè kilti.

Egzanp : mayi, pwa, pistach, patat, manyòk, kèk fwi eksetera.

• Gen yon metòd byen fasil pou nou pwodwi semans. Se kote ou fè yon sel gwo jaden ni pou mange ni pou chwazi semans. 

• Gen yon dezyem metòd ki pi bon, se kote ou fè gwo jaden an apa, e jaden semans la apa.
• Nou dwe chwazi yon bon tè gra ( ki gen anpil fimye) ki pa gen okenn jèm maladi, yon tè ki klotire

Chwazi :

• Pye ki pi gwo yo , pye ki pi bèl yo
• Pye ki pa nan lizye jaden an, ki pa nan twòp lombraj tou
• Pye ki pi an santé pase tout lòt yo ( kip a malad)

Kòman nap fè sa ?

• N ap make yo ak yon piket oswa ak yon ruban. Se nan pye sa yo pou nou pran grenn oswa donn pou nou fe plan. N ap chwazi bèl fwi ki nan pi bèl pye yo.
• Pou mayi, pitimi, papay——n ap chwazi tout grenn ki nan mitan yo pou fè semans paske yo pi gwo, (swiv byen pou liy mayi yo byen dwat ak byen ranpli)
• Nan dezyèm metòd la, setadi yon ti jaden semans apa, ou dwe fe menm jan an. Ou ka gade pi bèl semans yo pou kontinye ti jaden semans ou, epi ou ka plante fòk semans yo nan gwo jaden konsomasyon an.

Amelyore metòd tradisyonèl ak konnen kèk lòt Tehnik pou konsève semans.

• Aprann dekouvri ak pratike kèk bon metòd pou rive pwodwi, seleksyone ak konsève kèk semans lokal pandan n ap konprann pi byen : 
• Kisa konsèvasyon semans la ye ?
• Eske nou abitye konsève semans nou? Si wi, koman nou abitye fè li ?
• Ki materyèl nou konn itilize pou nou konsève semans nou ? 
• Ki semans nou abitye konsève ?
• Ki avantaj nou jwenn lè nou konsève semans yo?
• Ki dezavantaj oubyen pwoblèm nou jwenn nap  konsève semans nou ?

Konsèvasyon semans

• Konsèvasyon semans se lè ou sere enpe semans nan bon kondisyon, pou yon jaden ou  pwal fè touswit ou byen apre. Se semans sou fòm grenn moun konsève pi plis. Nou ka konseve semans mayi, pitimi, pwa ,diri, pistach, kilti legim yo, elatriye ;
• Pou semans legim nou achte nan bwat fèblan yo ou byen ti mamit, sachè ki oblije mande w achte lòt semans pou chak plantasyon. Semans sa yo espesyal, yo ka sèvi yon sèl fwa. Genyen yon dat sou bwat la kap di ou jouk ki le semans la ap bon toujou. ( dat espirasyon li) kont ;
• Semans boutik entran vann nan sak yo genyen enfòmasyon sa a tou : semans yo ka konsève plis pase yon lane si yo pa nan bon kondisyon. Men li ta pi bon si ou pa ta konsève semans ou yo plis pase 8 mwa pou evite twòp pèt ak fèb pousantaj jèminasyon.

Metòd pou konsève semans, sa nou dwe konnen ak fè lè nap konsève semans :

• Chèche yon gwo veso sèk ki byen pwòp ;
• Ou ka sèvi ak yon sak, yon barik bwa, yon ti silo an fè, si ou pa gen sa yo swivan kantite semans wap konsève pou plante a, ou ka sèvi ak droum tòl yo, boutèy plastik yo, bokit, galon yo. Sèlman, veso sa a dwe byen pwòp, byen sèk ;
• Chwazi yon kote nan kay la ki pa twò cho ;
• Lè w ap konsève semans, fòk ou pa mete l yon kote ki twò cho. Twòp chalè ap touye semans yo, yo va gate tou.

Seche semans yo

Lè semans la fèk rekolte, li genyen anpil dlo ladanl, se pou sa fòk nou sechel. Twòp dlo ap fè semans yo vin nwa epi chanpiyon ap devlope sou yo. (12 a 13 % imidite swivan semanss lan)

Netwaye semans la

Fòk semans la pa genyen lòt bagay ki melange ak li. W ap retire tout lòt kalite semans ki pa menm ak sa w ap sere a. Retire wòch, pay ak tout semans ki pike yo.

Trete semans

Pou semans yo ka byen konsève san bèt pa pike yo, fòk ou mete pwodwi (pafwa se pwazon pwodwi sa yo ye)

Metòd pou trete semans

Kontwòl natirèl

Kèk egzanp pwodwi natirèl, se san n dife, poud nim ak lwil nim , piman pike, lacho, dlo zoranj si, tout se  bon pwodwi pou pwa, mayi. Fòk nou mete pwodwi a pou l ka byen melange avek semans yo.

Kontwòl chimik

• Kontwòl chimik la, se avèl ou sèvi kòm yon pwodwi ki pa natirèl pou detwi ensèk ak pou kontwole maladi.
• Ensektisid yo sèvi pou touye ensèk. nan boutik kote yo vann pwodwi sa yo , yo va ba ou ak kiles pou sèvi chak kilti ak chak ensèk. Fongisid yo sèvi pou touye jem chanpiyon, jèm maladi. Yo sèvi ak li anpil sitou pou semans wap konsève.

NB : Atansyon

• Sonje pwodwi ki trete semans yo se pwazon. Pa kite yo kote timoun ak zannimo ka jwenn yo. Le yon moun fin manyen semans trete yo, fòk li lave men li ak savon ;
• Fòk ou pa konseve yo nan veso ou mete manje oswa veso pou w bwè. Toujou make pwazon sou sache ou byen mamit kote yo ye a ;
• Kouvri kò nou nèt ; mete mas sou nen nou, ak gan nan men nou. kan ou fin sevi ak pwodwi sa yo, benyen ak savon ak lave men nou byen ;
• Konnen byen pwodwi wap sèvi ak li a pou pa mete plis pwodwi pase sa ou bezwen an.Sa ape anpeche ou boule plant yo.

Polinizazyon (kwazman) 

Se yon prosesis itilize nan plant yo pou pwodwi fwi ak semans. Pandan polinizasyon ap fèt polen ki nan pati mal la, ale  jwenn pati femel lòt plant ki se ovil lan pou fekondasyon an ka fèt. Men prosesis sa ka fèt selmen nan plant ki gen flè yo. Otomatikman pati plant femel la polineze, plant nan pral bay fwi ou byen semans. Anpil teknik polinizasyon ka itilise nan anpil kalite plant. 

Egzanp : Pwa, leti, tomat, chou, ble, elt. Tout plant sa yo nou ap jwenn gam mal ak gam femel la nan you sel pati flè a. ki donk, yo ka kwaze tet yo pou kont yo an fransè yo pale de « especes autogames ». Pou lòt espès tankou : mayi, betrav ak kèk lòt, yo bezwen lòt flè mal (polen) pou kwazman ka rive fèt. 

Donk, kòm rapèl, gen lòt plant tankou: melon, mayi plant sa yo gen ni pati mal la ni pati femel men yo separe menm si se toujou nan men plant nan

Gen papay, plant sa, mal la separe de femèl la. Men plant lan ap bewen plis ke sa yon plant bezwen pou fekondasyon sa rive fèt.

Egzèsis pratik sou pwodiksyon/ seleksyon ak konsèvasyon semans lokal

Egzèsis 1.

• Kisa semans lan ye ?
• Kòman nou ka konnen ak fè chwa bon semans ;
• Ki diferans nou fè ant semans ak grenn ? 
• Ki enpòtans bon kalite semans genyen nan fèm nou?

Egzèsis 2.

Pou ki sa nou dwe  pwodwi ak seleksyone pwòp semans nan fèm ou byen nan jaden nou?

Site tout metòd ak pratik konsèvasyon semans nou konnen nan peyi a sitou nan rejyon grand nò a ak plato santral ?

Bay avantaj ak dezavantaj pou chak metòd ak pratik konsèvasyon semans identifye yo?

Egzèsis 3.

• Ki kalite pwoblèm agrikiltè/fèmye yo plis rankontre nan zafè pwodiksyon, seleksyon ak konsèvasyon semans ?
• Ki sa nou ka fè pou amelyore movèz pratik nou genyen nan zafè pwodiksyon, seleksyon ak konsèvasyon semans? 
• Poukisa nou dwe ankouraje tout agrikiltè seleksyone, konsève semans kreyòl yo